I znów mamy styczeń, i jak zawsze w tym czasie nasze myśli nie raz powędrują do różnych wydarzeń i bohaterów Powstania Styczniowego. Wspominamy dowódców: gen. Ludwika Mierosławskiego, gen. Mariana Langiewicza i gen. Romualda Traugutta. Z tym ostatnim nasza bohaterka, wówczas dwudziestodwuletnia, miała okazję poznać się osobiście, a nawet bezpośrednio pomagać mu i innym powstańcom. Eliza przewoziła powstańczą pocztę, dowoziła różne środki medyczne potrzebującym. Po upadku tego skazanego na niepowodzenie zrywu niepodległościowego, umożliwiła ucieczkę poza granice zaboru ostatniemu dowódcy Romualdowi Trauguttowi, osobiście z narażeniem życia, przewożąc go do granicy Królestwa Polskiego, wcześniej ukrywając chorego w majątku męża w Ludwinowie. „Nic miękkiego, giętkiego, ugrzecznionego, nic z łatwością wylewającego się na zewnątrz. Tylko myśl jakaś panująca, przeogromna (…) i pod jej pokładem jakiś tajemny upał uczuć”, opisywała go jako odważnego, mądrego dowódcę, wzbudzającego wśród podwładnych szacunek. Wydarzenia tamtego, burzliwego okresu odegrały szczególną rolę i wpłynęły na całą twórczość Elizy Orzeszkowej, o czym pisała w listach do swoich przyjaciół: „To wszystko uczynił ze mną i we mnie rok 1863. Gdyby nie jego młot i dłuto, losy moje byłyby najpewniej inne i prawdopodobnie nie byłabym autorką.”
Eliza urodziła się w 1841roku w rodzinie szlacheckiej w majątku Mikowszczyzna, jej ojcem był prawnik Benedykt Pawłowski, niestety zbyt szybko odszedł, jej rodzeństwo także nie dożyło dorosłości, wychowywała ją matka, z którą pisarka nie miała dobrych relacji. Już jako jedenastolatka wyjechała do Warszawy do sióstr sakramentek, gdzie pobierała nauki. Tam poznała Marię Wasiłowską, późniejszą Marię Konopnicką, z którą utrzymywała kontakt przez całe życie. Kiedy w wieku 16 lat powróciła do rodzinnego domu, matka postanowiła wydać ją za mąż, za Piotra Orzeszkę z Polesia. Po ślubie wyjechała z mężem do jego majątku w Ludwinowie. Nie było to małżeństwo udane, małżonkowie nie kochali się, nie okazywali sobie względów, był to związek bardziej formalny niż rzeczywisty.
W 1863 nastąpił wielki zryw patriotyczny, który wpłynął na życie Polaków, niestety tragicznie dla wielu. Niektórzy historycy podają, że poległo w walkach od 10-20 tys. powstańców, około tysiąc stracono, około 38 000 skazano na katorgę lub zesłano na Syberię, w tym męża Elizy Orzeszkowej, który bezpośrednio zapłacił za jej zaangażowanie w pomoc powstańcom, pozbawiono go także majątku. Po powrocie Piotra z zsyłki małżeństwo Orzeszków zostało unieważnione, głównie staraniami i niemałymi kosztami poniesionymi przez Elizę, to wywołało skandal w opinii publicznej. Życie Elizy Orzeszkowej nie było łatwe, jak wiele kobiet w tamtych czasach, wydana prawie jako dziecko za mąż za dużo starszego od siebie, nie czuła się kochana i sama także nie potrafiła okazywać miłości. Następnie w jej życiu pojawił się żonaty prawnik Stanisław Nahorski, (niektórzy biografowie piszą, że był to nieformalny związek, inni, że przyjaźń, która trwała przez 25 lat), tak czy inaczej, dopiero po śmierci żony, Nahorski ożenił się z Elizą, niestety dane im było tylko 2 lata małżeństwa, maż Elizy umarł na zawał serca. Nie doczekała się radości macierzyństwa. Umarła w Grodnie w 1910r.
Dorobek literacki Elizy Orzeszkowej; debiutowała w 1866 roku opowiadaniem pt. „Obrazek z lat głodowych”, w którym ukazała głęboki kontrast pomiędzy komfortowym życiem ziemiaństwa, a biedą chłopów. Kolejnym utworem była „Ostatnia miłość”, rozliczenie z własnym nieudanym małżeństwem. Pisarka służyła ojczyźnie piórem i czynem. Uważała, iż jej obowiązkiem jest utrwalenie dramatycznych przeżyć jej pokolenia oraz utrwalenie pamięci o ludziach i ich czynach. Orzeszkowa wydarzenia z lat 1863-64 opisuje jako niemożliwy do stłumienia wybuch wyrażający wolę wolności i narodowej wspólnoty, któremu przysługuje szacunek, bez względu na jego fiasko. Największe dzieło Orzeszkowej, to powieść „Nad Niemnem”. Początkowo publikowana w odcinkach na łamach „Tygodnika Ilustrowanego”. Książkowe wydanie „Nad Niemnem” ukazało się w 1888 roku. Wiele miejsca w tym dziele pisarka poświęciła zagadnieniu pracy, stanowiła ona najwyższą wartość społeczną i była wyznacznikiem wartości człowieka. Podstawowym zadaniem Orzeszkowej, w „Nad Niemnem” było przedstawienie patriotycznych tradycji w opisywanych społecznościach. Inne dzieła pisarki: „Pamiętnik Wacławy”, „W klatce”, zbiór opowiadań pt. „Gloria victis”, „Melancholicy”, „Argonauci”, „Dwa bieguny” i wiele, wiele innych.
Eliza Orzeszkowa, była dwukrotnie nominowana do literackiej nagrody Nobla w 1905r i 1909r, ale nigdy jej nie otrzymała. Ocena postaci Orzeszkowej przez jej współczesnych i obecnie żyjących nie jest jednoznaczna, wielu ma za złe potraktowanie pierwszego męża, inni jeszcze inne epizody jej życia. To co pozostało po niej, jest jednak wartością bezwzględną. Uważa się ją za pionierkę polskiego pozytywizmu. Doświadczyła osobiście klęski płomiennego zrywu niepodległościowego, skazanego na niepowodzenie bez podbudowy mozolnej pracy organicznej, której była gorącą orędowniczką. To jest wielka wartość jej twórczości, zwłaszcza dla naszego pokolenia, uczmy się na błędach poprzedników, aby Polak już nigdy nie był mądry po szkodzie.
Aniela
